Αντί προλόγου...

Φίλοι και φίλες,
σ' αυτό το τεύχος των Kυβερνογράφων εγκαινιάζεται η στήλη της αστρονομίας. Καταρχάς θα ήθελα να ευχαριστήσω τον εκδότη του περιοδικού, που είχε την ιδέα να συνεργαστούμε για ένα τέτοιο θέμα. Η στήλη αυτή θα ενημερώνει και θα πληροφορεί για ποικίλα αστρονομικά θέματα, φαινόμενα και προβλήματα. Για αρχή, διάλεξα τη μελέτη δυο εντυπωσιακών φαινομένων που ήταν ορατά στη χώρα μας πολύ πρόσφατα. Την ολική έκλειψη σελήνης, που έλαβε χώρα στις 27 Σεπτεμβρίου και ώρα 3.45-5.58, καθώς και τη μερική έκλειψη ηλίου στις 12 Οκτωβρίου και ώρα 16.58-18.52.

Η μελέτη του Ήλιου αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά και ενδιαφέροντα κεφάλαια της αστρονομίας. Ο Ήλιος είναι το μοναδικό αστέρι του οποίου την επιφάνεια και την ατμόσφαιρα μπορούμε να παρατηρήσουμε με λεπτομέρεια. Εξάλλου και η Σελήνη, ως το κοντινότερο ουράνιο σώμα, ήταν και είναι σημαντικό αντικείμενο μελέτης.

Καθώς η Γη και η Σελήνη φωτίζονται από τον Ήλιο, δημιουργείται πίσω τους ένας κώνος σκιάς. Όταν η Σελήνη κατά την περιφορά της γύρω από τη Γη συμβεί να μπει στον κώνο σκιάς της Γης, γίνεται έκλειψη Σελήνης. Όταν όμως ο κώνος σκιάς της Σελήνης συμβεί να συναντήσει τη Γη, τότε γίνεται έκλειψη Ηλίου. Είναι φανερό πως, για να συμβεί γενικά έκλειψη, πρέπει τα τρία σώματα Ήλιος, Γη, Σελήνη να βρεθούν σε ευθεία γραμμή. Αυτό βέβαια δεν παρατηρείται κάθε μήνα, γιατί το επίπεδο της σεληνιακής τροχιάς δε συμπίπτει με την εκλειπτική. Έτσι ο κώνος σκιάς της Σελήνης μπορεί να βρίσκεται ψηλότερα ή χαμηλότερα από την εκλειπτική.

Έκλειψη Σελήνης

Στην περίπτωση σεληνιακής έκλειψης, αν μεν η Σελήνη μπαίνει ολόκληρη στον κώνο σκιάς της Γης, έχουμε ολική έκλειψη, αν μπαίνει όμως εν μέρει, τότε έχουμε μερική έκλειψη. Και στις δυο περιπτώσεις, τη μέρα εκείνη έχουμε πανσέληνο, ενώ η έκλειψη είναι η ίδια για όλους τους τόπους του μη φωτιζόμενου ημισφαίριου της Γης. Το αν θα συμβεί ολική ή μερική έκλειψη εξαρτάται από τις αποστάσεις Γης-Ηλίου και Σελήνης-Γης. Η Σελήνη κατά τις ολικές εκλείψεις παίρνει ένα χαλκοκίτρινο χρώμα που οφείλεται στη διάθλαση του σεληνιακού φωτός από τη γήινη ατμόσφαιρα.

Έκλειψη Ηλίου

Oι εκλείψεις Ηλίου συμβαίνουν όταν η σκιά του σεληνιακού δίσκου διατρέχει λουρίδα της γήινης επιφάνειας πλάτους μέχρι 300 χλμ, όσο είναι η διάμετρος της τομής της κωνικής σκιάς από τη Γη. Η έκλειψη Ηλίου συμβαίνει μόνο όταν έχουμε νέα Σελήνη και δεν είναι ορατή από κάθε τόπο της Γης αλλά μόνο από τους τόπους που βρίσκονται μέσα στην επιφάνεια σάρωσης των 300 χλμ., την οποία σαρώνει ο κώνος της Γης με ταχύτητα 0,5-1 km/sec. Μέσα στη ζώνη αυτή η έκλειψη θα είναι είτε ολική είτε δακτυλιοειδής. Γενικά, ολική έκλειψη Ηλίου συμβαίνει μόνο στους τόπους εκείνους όπου φτάνει η σκιά της Σελήνης. Τότε ο δίσκος της κρύβει ολόκληρο το δίσκο του Ηλίου. Μερική έκλειψη έχουν οι τόποι στους οποίους πέφτει η παρασκιά, οπότε μέρος μόνο του Ηλίου καλύπτεται από το σεληνιακό δίσκο. Δακτυλιοειδή έκλειψη Σελήνης έχουν οι τόποι στους οποίους φτάνει η προέκταση της κωνικής σκιάς, γιατί η Σελήνη απέχει κατά πολύ από τη Γη. Έτσι η Σελήνη αφήνει ακάλυπτο λεπτό δακτύλιο του ηλιακού δίσκου που διαρκεί μέχρι 13 λεπτά.

Σε μια ολική έκλειψη Ηλίου, ο ηλιακός δίσκος καλύπτεται εντελώς από τον σεληνιακό για 1-7 λεπτά περίπου. Κατά τη διάρκεια αυτή έχουμε την ολική φάση της έκλειψης, που συνοδεύεται από πλήρη συσκότιση. Ο φωτισμός είναι ελάχιστος, σαν αυτόν που έχουμε περίπου μια νύχτα με πανσέληνο. Στη φάση αυτή παρατηρούνται διάφορα εντυπωσιακά φαινόμενα, όπως η εμφάνιση του ηλιακού στέμματος, της εξώτατης δηλαδή στοιβάδας της ηλιακής ατμόσφαιρας, η εμφάνιση των αστέρων στον ουρανό κτλ.

Οι ολικές εκλείψεις είναι πολύ ενδιαφέροντα φαινόμενα, γιατί κατά τη διάρκειά τους μπορούμε να μελετήσουμε διάφορα φαινόμενα και ιδιαίτερα τις εξωτερικές στοιβάδες του Ήλιου, ειδικότερα το στέμμα. Γι' αυτό ακριβώς το λόγο οργανώνονται σε κάθε τέτοια έκλειψη ειδικές αποστολές αστρονόμων, που με κατάλληλο εξοπλισμό παίρνουν θέση στην κεντρική ζώνη της έκλειψης για την πραγματοποίηση των παρατηρήσεών τους.

Ο μέγιστος αριθμός εκλείψεων που συμβαίνουν σε ένα χρόνο είναι εφτά, από τις οποίες είτε είναι πέντε ηλιακές και δυο σεληνιακές ή και αντίστροφα, είτε τρεις σεληνιακές και τέσσερις ηλιακές και αντίστροφα. Οι εκλείψεις επαναλαμβάνονται με την ίδια σειρά και τα ίδια περίπου χαρακτηριστικά κάθε 6585, 3 μέρες, που αντιστοιχούν σε 18 έτη και 10 ή 11 μέρες. Η χρονική αυτή περίοδος καλείται Σάρος. Μάλιστα ο Θαλής ο Μιλήσιος είχε προβλέψει μια ολική ηλιακή έκλειψη στις 28 Μαΐου του 585 π.Χ. , που συνέβη κατά τη διάρκεια ενός πόλεμου μεταξύ Μήδων και Λυδών, με αποτέλεσμα να σταματήσει ο πόλεμος! Σήμερα είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε και να υπολογίζουμε όλες τις ηλιακές και σεληνιακές εκλείψεις που συνέβησαν στο παρελθόν και θα συμβούν στο μέλλον.