Το σκάκι και ο χρόνος

Είχαμε γράψει ότι το στιλ παιξίματος στο σκάκι άλλαξε στη διάρκεια των χρόνων. Είχαμε επίσης γράψει ότι ο χρόνος (η μεγάλη ηλικία) δεν είναι αποτρεπτικός παράγοντας για όσους ασχολούνται με το σκάκι. Αλλά τi ρόλο παίζει αυτός καθεαυτόn ο χρόνος στη διάρκεια μiας παρτίδας;

Ο χρόνος είναι μiα ιδιαίτερη σκακιστική παράμετρος. Στα σκακιστικά προγράμματα, περισσότερος χρόνος σκέψης ισοδυναμεί αμφιμονοσήμαντα με διερεύνηση περισσότερων πιθανών διακλαδώσεων και επομένως καλύτερο "επίπεδο" απόδοσης του προγράμματος. Η ανθρώπινη σκέψη επηρεάζεται και από άλλους παράγοντες (την εμπειρία, το ένστικτο και την ψυχολογία), αλλά η τελική της απόδοση ασφαλώς εξαρτάται και από το διαθέσιμο χρόνο.

Πολλοί άνθρωποι, όταν μιλούν για σκακιστές, φέρνουν στο μυαλό τους ανθρώπους που... σκέφτονται απεριόριστα. Έχει συνδράμει σε αυτή την εικόνα η πληροφορία για τα ματς των παγκόσμιων πρωταθλημάτων (λ.χ. Κάρποβ - Κασπάροβ), που "κρατάνε μέρες και μήνες ολόκληρους". Στα ματς αυτά, όμως, δεν παίζεται μία, παίζονται πολλές παρτίδες. Κάθε παρτίδα από αυτές σπανίως διαρκεί πάνω από έξι ώρες. Στη σπάνια περίπτωση που μια παρτίδα τύχει να διαρκέσει περισσότερο, διακόπτεται για να συνεχιστεί άλλη μέρα.

Τις παλαιότερες εποχές, όταν δεν είχε καθιερωθεί ακόμα η χρήση του σκακιστικού χρονόμετρου, οι παίκτες σκέφτονταν πραγματικά πολύ... Μέχρι την καθιέρωση του χρονόμετρου, που χρησιμοποιείται και στη μικρότερη σκακιστική διοργάνωση στις μέρες μας, σημαντικό ρόλο στα τουρνουά και στα πρωταθλήματα έπαιζε η φυσική αντοχή των αγωνιζομένων! Το ... ρεκόρ από την άποψη αυτή κατέχει το ματς μεταξύ του Άγγλου Στόντον και του Γάλλου Σεν Αμάν, που διεξήχθη το 1843 στο Λονδίνο και στο Παρίσι. Η 21η παρτίδα, για παράδειγμα, στην οποία παίχθηκαν εξήντα έξι κινήσεις, διάρκεσε δεκατεσσερισήμισυ ώρες !

Σιγά σιγά διαμορφώθηκε στους σκακιστές εκείνης της εποχής η πεποίθηση ότι, μόνο αν βρεθεί τρόπος να περιορίζεται η διάρκεια μιας παρτίδας, θα ήταν δυνατόν να επιβιώσει το σκάκι. Ένας ανώνυμος Άγγλος πρότεινε το 1852 να χρησιμοποιείται για κάθε παίκτη μια κλεψύδρα με άμμο, όπου, ενόσω ο παίκτης θα σκέφτεται, η άμμος θα πέφτει. Όταν θα σκέφτεται ο αντίπαλός του, η κλεψύδρα θα τοποθετείται σε οριζόντια θέση και η πτώση της άμμου θα σταματά. Η πρόταση υλοποιήθηκε πρώτη φορά το 1861 και είχε ευρεία χρήση ως το 1875 (τουρνουά Φιλαδέλφειας). Η κλεψύδρα χρησιμοποιούνταν με όριο σκέψης δύο ώρες για είκοσι τέσσερις κινήσεις. Στο τουρνουά των Παρισίων (1867) το όριο χρόνου ήταν μία ώρα για κάθε δέκα κινήσεις και όποιος το υπερέβαινε πάνω από δεκαπέντε λεπτά δεν έχανε την παρτίδα, αλλά πλήρωνε πρόστιμο στην επιτροπή των αγώνων!

Μόλις το 1883, στο Διεθνές τουρνουά του Λονδίνου, εμφανίστηκε ο πραγματικός πρόγονος του σκακιστικού χρονόμετρου. Γύρω στο 1900, το σκακιστικό χρονόμετρο παίρνει την οριστική μορφή του, με την οποία το συναντούμε σήμερα στους αγώνες.

Το όριο χρόνου που έχει επικρατήσει στις μέρες μας είναι δύο ώρες για σαράντα κινήσεις. Η τάση είναι να μειωθεί το όριο ακόμα περισσότερο, όχι μόνο επειδή η θεωρία των ανοιγμάτων και η απομνημόνευσή της από τους παίκτες έχει επιταχύνει το παίξιμο των αρχικών κινήσεων, αλλά επειδή το σκάκι πρέπει να γίνει πιο ζωντανό, πιο "τηλεοπτικό", πιο προσαρμοσμένο στους γοργούς ρυθμούς της εποχής μας. Για παράδειγμα, στο φετινό Πρώτο Πανελλήνιο Πρωτάθλημα Μηχανικών ο χρόνος ήταν τριάντα λεπτά για όλη την παρτίδα (active chess) και παρ' όλα αυτά παίχθηκαν πολλές ποιοτικές παρτίδες.

Δεν μπορούμε, όμως, να μην αναφέρουμε το έντονο άγχος του σκακιστή που του απομένει λίγος χρόνος ώσπου να συμπληρώσει τον απαιτούμενο αριθμό κινήσεων (έχει "πίεση χρόνου", όπως λέμε). Σε αυτή τη φάση, λειτουργεί περισσότερο το ένστικτο και η ψυχολογία παρά η μεθοδική σκέψη. Εναι μία ακόμη ενδιαφέρουσα πτυχή του αθλήματος.

Ας δούμε μια παρτίδα από τους αγώνες του περσινού Κυπέλλου Ελλάδας, όπου ο νεαρός Κ. Καρανικόλας δημιουργεί δύσκολα προβλήματα στον πρωταθλητή Κοτρωνιά, τον αναγκάζει να κάνει λάθη, αλλά τελικά χάνει από υπέρβαση χρόνου, τη στιγμή που η παρτίδα ήταν κερδισμένη γι΄αυτόν...

B. Κοτρωνιάς - Κ. Καρανικόλας

1.ε4 γ5	2. Ιζ3 Ιγ6	3. δ4 γxδ4	4. Ιxδ4 Ιζ6	5.Ιγ3 ε5	6.Ιδβ5 δ6	7.Αη5 α6
8.Αxζ6 ηxζ6	9.Ια3 β5	10.Ιδ5 Αη7	11.Αδ3 Ιε7	12.Ιxε7 Βxε7	13.0-0 ζ5	14.γ4 0-0
15.Βε2 βxγ4	16.Ιxγ4 δ5	17.εxδ5 ε4	18.Αγ2 Αδ7	19.α4 Παβ8	20.δ6 Βε6	21.Παβ1 Πζγ8
22.β3 Αζ8	23.Πζδ1 Αγ6	24.Βε3 Πδ8	25.Βζ4 Πβγ8	26.Ιβ6 Πβ8	27.δ7 Αε7	28. Ιγ8 Αxδ7
29.Βxβ8 Πxγ8	30.Βη3+ Ρθ8	31.Πδ2 Αβ4	32.Πδ4 α5	33.Πγ4 Πη8	34.Βε3 θ5	35.Πδ1 Βη6
36.η3 Αε6	37.Πγ6 Ρθ7	38.Βζ4 Αζ8	39.Πε1 Αθ6	40.Βε5 Πδ8	41.Βxα5 Πδ2	42.Βγ3 θ4
43.Πβ6 θxη3	44.Βxη3; Πxγ2	45.Βxη6+ Ρxη6	46.α5 Αδ2	47.Πα1 ε3	48.α6 ε2	49.Ρη2 Αγ1
50.Πxγ1 Πxγ1	51.α7 ε1=Β	52.α8=Β Πγ2; (Βθ1+)	53.Βζ3 Βε4	54.Βxε4 ζxε4	55.β4 Πβ2	56.Ρη3 Ρζ6
57.Ρζ4 Πxζ2+	58.Ρxε4 Πxθ2	59.β5 Πβ2	60.Πβ7 Αζ5+	61.Ρδ5 Πβ1	62.β6 Πδ1+	63.Ργ5 Αε4
64.Πγ7 Πγ1+	65.Ρδ6 Πxγ7	66.βxγ7 Αζ5	1-0

Η μαγική λέξη "Ανάλυση"

Στα νεανικά ατομικά πρωταθλήματα Αττικής, που τελείωσαν πριν από μία εβδομάδα, ένας από τους γονείς των παιδιών με έκανε να δώσω μια διαφορετική αξία στον όρο "Ανάλυση" στο σκάκι. Μια χροιά που δεν την είχα μέχρι τώρα σκεφτεί και που είναι ένας ακόμα λόγος που ξεχωρίζει το σκάκι από τα άλλα αθλήματα.

Μέχρι τώρα, όταν άκουγα "Ανάλυση", σχετικά με το σκάκι, έρχονταν στο μυαλό μου οι εικόνες των μεγάλων μετρ που, σκυμμένοι σε σκακιέρες, μελετούν διάφορες φάσεις από παρτίδες παιγμένες στο παρελθόν, με σκοπό να ανακαλύψουν εναλλακτικές κινήσεις. Συχνά δημοσιεύουν τις αναλύσεις αυτές σε ειδικευμένα περιοδικά προς γνώση των παικτών που πιθανόν να συναντήσουν παρόμοιες θέσεις στις δικές τους παρτίδες. Αντιπροσωπευτικά, μου έρχεται στο μυαλό η Ανάλυση του Γερμανού Ζίγκμπερτ Τάρας στην ισπανική παρτίδα, που τη δημοσίευσε σε ένα γερμανικό περιοδικό, αλλά και που δόθηκε στον ίδιο η ευκαιρία να την εφαρμόσει ένα χρόνο αργότερα εναντίον κάποιου "αδιάβαστου" αντιπάλου του στη Δρέσδη το 1892 (εξ ου και "Παγίδα της Δρέσδης" ):

Τάρας - Μάρκο 1. ε4 ε5 2. Ιζ3 Ιγ6 3.Αβ5 δ6 4. δ4 (απειλεί 5. δ5) Αδ7 5.Ιγ3 Αε7 6. 0-0 Ιζ6 7. Πε1 0-0;

Σε αυτή την κίνηση βάζουμε ένα ερωτηματικό, διότι πρόκειται για κακή κίνηση και ο λευκός την εκμεταλλεύεται κερδίζοντας υλικό με μια αναγκαστική ("φορσέ") συνέχεια δέκα κινήσεων. Δε θα μπορούσε κανείς, στη διάρκεια του παιχνιδιού, να βρει ότι μια τόσο φυσιολογική κίνηση είναι κακή, αν δεν είχε προηγηθεί κατ' οίκον "Ανάλυση της θέσης" .

8. Α:γ6! Α:γ6 9. δ:ε5 δ:ε5 10. Β:δ8 Πα:δ8! 11.Ι:ε5 Α:ε4 12. Ι:ε4 Ι:ε4
Βλέπετε τώρα τον τρόπο που τα λευκά κερδίζουν κομμάτι ή διαφορά;
13. Ιδ3! ζ5 14. ζ3 Αγ5+ 15. Ι:γ5!
( η κίνηση 15. Ρζ1 δεν κερδίζει, λόγω 15 ... Αβ6 16. ζ:ε4 ζ:ε4, άμυνα που δε θα υπήρχε αν τα μαύρα είχαν παίξει 10... Πζ:δ8)
Ι:γ5 16. Αη5 Πδ5 17. Αε7 και τα μαύρα εγκαταλείπουν διότι η απειλή 18. γ4 που κερδίζει κομμάτι ή διαφορά δεν αντιμετωπίζεται.

Πολλοί αναλυτές κρατούν τις κινήσεις της "Ανάλυσης" κρυφές επί χρόνια για να τις παίξουν εναντίον ένος συγκεκριμένο αντιπάλου. Χαρακτηριστική η επίθεση με το πιόνι δ5 στην 8η κίνηση της ισπανικής παρτίδας, που ο Αμερικανός Μάρσαλ φύλαγε κρυφή πολλά χρόνια για να την παίξει εναντιόν του πρωταθλητή Καπαμπλάνκα, και όταν, στη Νέα Υόρκη το 1918, του δόθηκε η ευκαιρία να την παίξει, τελικά έχασε ...

Καπαμπλάνκα - Μάρσαλ

1. ε4 ε5	2. Ιζ3 Ιγ6	3. Αβ5 α6	4. Αα4 Ιζ6	5. 0-0 Αε7	6. Πε1 β5
7. Ββ3 0-0	8. γ3 δ5	9. ε:δ5 Ι:δ5	10. Ι:ε5 Ι:ε5	11. Π:ε5 Ιζ6	12. Πε1 Αδ6
13. θ3 Ιη4	14. Βζ3 Βθ4	15. δ4 Ι:ζ2	16. Πε2 Αη4	17. θ:η4 Αθ2+	18. Ρζ1 Αη3
19. Π:ζ2 Βθ1+	20. Ρε2 Α:ζ2	21. Αδ2 Αθ4	22. Βθ3 Παε8+	23. Ρδ3 Βζ1+	24. Ργ2 Αζ2
25. Βζ3 Βη1	26. Αδ5 γ5	27. δ:γ5 Α:γ5	28. β4 Αδ6	29. α4 α5	30. α:β5 α:β4
31. Πα6 β:γ3	32. Ι:γ3 Αβ4	33. β6 Α:γ3	34. Α:γ3 θ6	35. β7 Πε3	36. Α:ζ7+ Π:ζ7
37. β8 = Β+ Ρθ7

Βλέπετε την κίνηση που έχουν τα λευκά και κάνουν ματ το πολύ σε τρεις κινήσεις;
38. Π:θ6 + Τα μαύρα εγκατέλειψαν.

Η λέξη "Ανάλυση", τα τελευταία χρόνια, φέρνει στο νου ηλεκτρονικούς υπολογιστές να εργάζονται ασταμάτητα, εξαντλώντας συστηματικά το "δέντρο των πιθανών κινήσεων" σε κάποια σκακιστική θέση. Παλαιότερα, η τεχνολογία στο σκάκι έφτανε μέχρι τις μεγάλες σκακιέρες τοίχου, που ακόμα χρησιμοποιούνται κοντά στις αίθουσες των πρωταθλημάτων ή των τουρνουά, όπου θεατές παρακολουθούν τις κινήσεις των αγώνων σχολιασμένες από "Αναλύσεις" ειδικών. "Ανάλυση" μας φέρνουν στο νου και οι νύχτες αγρύπνιας που περνούν με το επιτελείο τους οι υποψήφιοι για τον τίτλο του παγκόσμιου πρωταθλητή, όπως στις γνωστές μας μονομαχίες Κάρποβ - Κασπάροβ, όταν οι παρτίδες διακόπτονται στην 40η κίνηση και ξαναρχίζουν από τη θέση της διακοπής την άλλη μέρα. Η "θέση της διακοπής" κάνει αυθημερόν το γύρο του κόσμου και γίνεται αντικείμενο "Ανάλυσης" χιλιάδων ειδικών (και μη) σε όλο τον κόσμο. "Ανάλυση", όμως, γίνεται και στην αίθουσα των αγώνων, όταν —μετά τη λήξη της παρτίδας τους— οι δύο παίκτες συνηθίζεται να ανταλλάσσουν τη γνώμη τους για τις κινήσεις που παίχθηκαν. Σε αυτού του είδους την ανάλυση —και την αξία της— αναφέρθηκα στην αρχή του κειμένου. "Η συνήθεια της Ανάλυσης μετά τη λήξη του αγώνα διαχωρίζει το σκάκι από τα άλλα αθλήματα." μου είπε ο πατέρας ενός παιδιού που είχε πάει με τον πρώην αντίπαλό του σε διπλανή αίθουσα να αναλύσουν την παρτίδα που έπαιξαν. "Η Ανάλυση συνεισφέρει στην εκτόνωση της μάχης. Τι το καλύτερο όταν οι παίκτες, μετά τον αγώνα, βλέπουν μαζί τα λάθη τους! Μοιάζει με είδος πνευματικής επικοινωνίας, που φέρνει την κάθαρση. Τα άλλα αθλήματα είναι ανολοκλήρωτα, διότι τα χτυπήματα παραμένουν μετά την αντιπαράθεση. Στο σκάκι, η Ανάλυση μετά την παρτίδα δεν εξυπηρετεί μόνο διδακτικούς σκοπούς, αλλά εξουδετερώνει και εκλογικεύει την αντιπαράθεση."

Πήγαμε στην αίθουσα όπου τα παιδιά έκαναν αναλύσεις και είδαμε ότι ο μικρός Θανάσης είχε κερδίσει την παρτίδα χρησιμοποιώντας την "παγίδα της Δρέσδης" του μεγάλου Ζίγκμπερτ Τάρας.