". . .Ο επαγγελματικός κίνδυνος λοιπόν σήμερα και η αντιμετώπιση του, γίνεται ένα κατ εξοχήν ανθρώπινων ιδιοτήτων, χαρακτηριστικών και σχέσεων επιστημονικό ζήτημα, όχι μόνον, ούτε πολύ περισσότερο κύρια, τεχνικών γνώσεων και μεθόδων. Η τεχνική γνώση αποτελεί βεβαίως μια σημαντική, αλλά μόνον μια από τις προϋποθέσεις αντιμετώπισης του θέματος. . ."

Η ανάπτυξη της μεγάλης βιομηχανίας μας κατέστησε ικανούς να διεξάγουμε τις δραστηριότητές μας 24 ώρες το 24ωρο. Αντίθετα όμως από τις μηχανές και τον εξοπλισμό, το ανθρώπινο σώμα δεν είναι προγραμματισμένο να εργάζεται όλο το 24ωρο με την ίδια απόδοση ή σε εργασία ακανόνιστου ή εκτεταμένου ωραρίου. Το ανθρώπινο σώμα ειναι βιολογικά προγραμματισμένο να βρίσκεται σε επαγρύπνηση την ημέρα και να κοιμάται τις νυχτερινές ώρες, διότι ο κύκλος ύπνος/ ξύπνιο κατευθύνεται από το εσωτερικό βιολογικό (σιρκαδιανό) μας "ρολόϊ" και οι περίοδοι φυσικής επαγρύπνησης και ύπνου συνδέονται με την εναλλαγή του φωτός και του σκοταδιού.

Κόπωση ειναι ένας γενικός όρος που χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει μια περιοχή εμπειριών, όπως "νυσταγμένος", "κουρασμένος", "εξαντλημένος" ή "καταβεβλημένος". Υπάρχουν δυο κύρια φυσιολογικά φαινόμενα που έχει καθαρά αποδειχθεί ότι δημιουργούν κόπωση: Η απώλεια ύπνου και η διάσπαση των σιρκαδιανών ρυθμών .

Οι σιρκαδιανοί ρυθμοί ειναι οι 24ωροι κύκλοι που ακολουθούν οι σωματικές λειτουργίες (ύπνος/ξύπνιο, πέψη, έκκριση ορμονών, θερμοκρασία σώματος, επίπεδα ετοιμότητας, μεταβολισμός κλπ).

Το Εθνικό Συμβούλιο Ασφάλειας Μεταφορών των ΗΠΑ ( NTSB) μελετώντας 182 θανατηφόρα ατυχηματα φορτηγών, προσδιόρισε την κόπωση σαν έναν απ τους παράγοντες πρόκλησης των ατυχηματων στο 1/3 των περιπτώσεων, ενώ σε 4 μεγάλα σιδηροδρομικά ατυχήματα που σημειώθηκαν μεταξύ 1987-1992, η κόπωση- αποκάλυψε η διερεύνηση της NTSB- ήταν η πρωταρχική αιτία. Το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνας των Διαταραχών Υπνου των ΗΠΑ (NFS) εκτίμησε το συνολικό ετήσιο οικονομικό κόστος της στέρησης του ύπνου, περιλαμβανομένων των ατυχημάτων, των απουσιών, της νοσοκομειακής περίθαλψης, των ιατρικών δαπανών και της μειωμένης παραγωγικότητας σε 92-107 δις δολάρια.

Οι περισσότεροι σιρκαδιανοί ρυθμοί έχουν μια ενδοσωματική συνιστώσα (που ρυθμίζεται από ένα εσωτερικό "ρολόϊ" (ομάδα κυττάρων στον εγκέφαλο) που μετράει το πέρασμα του χρόνου, και μια εξωσωματική συνιστώσα, δηλαδή διάφορα στοιχεία ενδείξεων χρόνου, με πιο ισχυρά τον κύκλο φως/σκοτάδι και τα πρότυπα των κοινωνικών δραστηριοτήτων (ώρες των γευμάτων, ημερήσια προγράμματα κλπ). Σε κανονικά άτομα, οι ενδοσωματικές και οι εξωσωματικές συνιστώσες των σιρκαδιανών ρυθμών τείνουν να συγχρονίζονται. Σ αυτούς που πρέπει να εργάζονται τη νύχτα και να κοιμούνται την ημέρα ή σ όσους ταξιδεύουν από μια γεωγραφική περιοχή σε άλλη με διαφορετική ώρα, έρχονται σε αντίθεση οι ενδοσωματικές και οι εξωσωματικές συνιστώσες που δεν μπορούν να επανασυγχρονιστούν αμέσως, αλλά αποσυγχρονίζονται μεταξύ τους και οι εσωσωματικοί σιρκαδιανοί ρυθμοί των διαφόρων οργάνων και λειτουργιών, που ο καθένας τους έχει και διαφορετικό ρυθμό προσαρμογής. Για να επιτευχθεί ο συντονισμός χρειάζεται κάποιο χρονικό διάστημα. Κατά τη διάρκεια αυτής της μεταβατικής περιόδου μπορούν να παρουσιαστούν επιδράσεις στον άνθρωπο παρόμοιες με την έλλειψη ύπνου, γαστρεντερικά προβλήματα, μείωση της προσοχής κα.

Η μεταβολή της θερμοκρασίας του σώματος ειναι ένας από τους καλύτερα μελετημένους σιρκαδιανούς ρυθμούς και ο πιο προφανής δείκτης της λειτουργίας του εσωτερικού ρολογιού.

Ενα βασικό σημείο με σημαντικές συνέπειες, είναι ότι χωρίς την επίδραση των εξωσωματικών συνιστωσών ο εσωσωματικός σιρκαδιανός ρυθμός είναι μεγαλύτερος από 24 ώρες (περίπου 25 ώρες). Αυτή η μεγαλύτερη των 24 ωρών εσωτερική περιοδικότητα δημιουργεί μια τάση για υποστήριξη σιρκαδιανών καθυστερήσεων (πχ μένοντας επί μακρότερο ξύπνιοι) και αντίκρουση επιταχύνσεων (πχ προσπάθεια να κοιμηθούμε νωρίτερα). Ετσι είναι φυσιολογικά δυσκολότερο να μετακινηθούμε προς τα πίσω σ ένα πρόγραμμα εργασίας/ανάπαυσης (πχ από νυχτερινή βάρδια να γυρίσουμε απότομα σε ημερήσια), απ ότι να μετακινηθούμε προς τα μπρος ( πχ ημερήσια βάρδια- απογευματινή- νυχτερινή).

Οι σιρκαδιανοί μας ρυθμοί μπορούν ν ανεχθούν μια αλλαγή μιας ή δύο το πολύ ωρών την ημέρα. Ετσι οι εργαζομενοι που αλλάζουν στο διάστημα μιας εβδομάδας από πρωϊνή σε νυχτερινή βάρδια δεν προφταίνουν να προσαρμοστούν και έτσι ειναι μόνιμα εκτεθειμένοι στο στρες προσαρμογής .

Για την επίδραση της εργασίας με βάρδιες στους ανθρώπους ειναι κρίσιμη μια βασική κατανόηση του φαινομένου του ύπνου.Ο ύπνος είναι μια ενεργητική διαδικασία, ζωτικής σημασίας για την ανθρώπινη επιβίωση, διακρίνεται από μια πολύπλοκη δομή που αλλάζει κατά τη διάρκεια μιας δοσμένης περιόδου ύπνου και μεταβάλλεται δραματικά κατά τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου. Αποτελείται από δύο τελείως διαφορετικές καταστάσεις/φάσεις: την REM και την NREM. Στον ύπνο NREM διακρίνουμε 4 ξεχωριστά στάδια: Στα στάδια 1 και 2 συμβαίνει μια προοδευτική μυϊκή χαλάρωση, πέφτουν η θερμοκρασία και η αρτηριακή πίεση και επιβραδύνεται η καρδιακή συχνότητα. Σ αυτά τα στάδια κάποιος μπορεί να ξυπνήσει εύκολα και να προσανατολιστεί αμέσως στο περιβάλλον. Στα στάδια 3 και 4 η καρδιακή συχνότητα, η αρτηριακή πίεση και η σωματική θερμοκρασία ελαττώνονται ακόμη περισσότερο . Εδώ το ξύπνημα γίνεται δύσκολα και το πιο πιθανό είναι να ξυπνήσει κάποιος ζαλισμένος, σε υπνηλία και με δυσκολία προσανατολισμού στο γύρω περιβάλλον για 10-35 λεπτά. Αυτό το φαινόμενο καλείται αδράνεια ύπνου. Τα στάδια 3 και 4 πιστεύεται ότι είναι πολύ σημαντικά για την σωματική συντήρηση. Μετά τα προηγούμενα 4 στάδια του ύπνου ΝREM και μια σύντομη επιστροφή στο στάδιο 2, ο εγκέφαλος παρουσιάζει ξαφνικά μεγάλη δραστηριότητα σαν να ήταν ξύπνιος, ενώ η θερμοκρασία και η κυκλοφορία αυξάνονται. Είναι η φάση του ύπνου REM (ή παράδοξου ύπνου ) κατά την οποία παρουσιάζονται τα όνειρα. Κατά τη φάση αυτή το άτομο είναι φυσιολογικά και πνευματικά ενεργό, ενώ το σώμα παρουσιάζει πλήρη μυϊκή παράλυση και χάνει τις θερμορρυθμιστικές του ικανότητες. Ο ύπνος REM ειναι σημαντικότατος για την ψυχολογική ρύθμιση και ανάπτυξη του ανθρώπου . Σε πειράματα συνεχούς στέρησης του ύπνου REM παρατηρήθηκε μείωση της απόδοσης σε τέστ νοημοσύνης, ενώ τα άτομα παρουσίασαν αύξηση της αγωνίας, της κατάθλιψης και της επιθετικότητας (συμπτώματα που παρουσιάζονται και με τη λήψη της ναρκωτικής ουσίας LSD) . Ο κύκλος των φάσεων NREM και REM (υπνικός κύκλος ) 4-6 φορές στη διάρκεια ενός κανονικού, υγιούς, νυχτερινού ύπνου. Αυτό αντιστοιχεί σε μια ποσότητα αναγκαίου νυχτερινού ύπνου για τα περισσότερα άτομα 6-8 ωρών.

Αυτή η βασική αρχιτεκτονική του ύπνου διαφέρει από άτομο σε άτομο και μπορεί να επηρεαστεί από πολλούς παράγοντες, όπως τα φάρμακα, η καφεϊνη (που προκαλεί μια πιο γρήγορη ανακύκλωση των σταδίων και φάσεων του ύπνου), το αλκοόλ (που μειώνει τον ύπνο REM) , τα καταπραϋντικά υπνωτικά (που σχεδόν αποκλειστικά αυξάνουν το στάδιο 2 του ύπνου), ο θόρυβος κα. Ο ύπνος την ημέρα έχει αποδειχθεί ότι ειναι περίπου 1,5-2 φορές συντομώτερος από τον νυχτερινό ύπνο με περισσότερο συντομευμένη την φάση REM και σε μικρότερο βαθμό το στάδιο 2. Αυτό σημαίνει ότι ο εργαζομενος σε νυχτερινή βάρδια πέρα από τη μείωση της ετοιμότητας λόγω του σιρκαδιανού ρυθμού, υποφέρει επίσης και από στέρηση ύπνου λόγω της φτωχής ποιότητας του ημερήσιου ύπνου .

Το διάγραμμα απεικονίζει τη ροή των φάσεων NREM-REM (υπνικοί κύκλοι) κατά τη διάρκεια ενός πλήρους νυχτερινού ύπνου. Το χρονικό διάστημα των φάσεων NREM ειναι οι ελαφρά εστιγμένες περιοχές και των φάσεων του ύπνου REM ειναι οι μαύρες περιοχές.

"Οι πιο κρίσιμοι παράγοντες στην πρόληψη των ατυχημάτων που σχετίζονται με την κόπωση, ειναι η διάρκεια της πιο πρόσφατης περιόδου ύπνου, η ποσότητα του ύπνου στις προηγούμενες 24 ώρες και εάν ο ύπνος ήταν διασπασμένος σε μικρότερες χρονικές περιόδους, παρά σαν μια μεγάλη περίοδος ύπνου".

Το έλλειμα ύπνου μπορεί να είναι οξύ ή επισωρευτικό (πχ ένα έλλειμα ύπνου μιας ώρας την ημέρα επισωρεύει στο τέλος της εβδομάδας ένα έλλειμα 7 ωρών). Δεν επισωρεύονται μόνο τα ελλείμματα ύπνου, αλλά και οι αρνητικές επιδράσεις στην απόδοση και την ετοιμότητα ειναι επισωρευτικές και αυξάνουν με τον χρόνο. Η έλλειψη ύπνου έχει επιδράσεις όπως: Μειωμένη επαγρύπνηση. Ελλειψη συγκέντρωσης. Μειωμένη ικανότητα κρίσης, λήψης απόφασης και μνήμης. Καθυστερημένη αντίληψη. Καθυστερημένο χρόνο αντίδρασης. Χειροτέρευση της διάθεσης. Μελέτες έχουν δείξει ότι η στέρηση του ύπνου έχει επιδράσεις στις γνωστικές και ψυχοκινητικές ικανότητες ενός ατόμου, παρόμοιες με εκείνες της μέθης.

"Μικροϋπνοι" (διάρκειας από μερικά δευτερόλεπτα μέχρι κάποια λεπτά) μπορεί να καταλάβουν κάποιον, ιδιαίτερα όταν ασκεί μια μονότονη εργασία. Ενας λόγος που συμβαίνει αυτό είναι το ότι υπάρχουν δύο διακριτές συνιστώσες της νύστας: η υποκειμενική και η φυσιολογική. Η υποκειμενική νύστα αφορά το πόσο νυσταγμένο αισθάνεται ένα άτομο και μπορεί ν αποκρύψει την φυσιολογική νύστα) μέσω περιβαλλοντικών κινήτρων (πχ ενδιαφέρουσα συζήτηση ), κατανάλωσης καφεϊνης κλπ. Η φυσιολογική νύστα ειναι η βιολογική αντίδραση του σώματος στην έλλειψη ύπνου και μπορεί να καταπολεμηθεί μόνο με ύπνο. Ενώ οι άνθρωποι τείνουν να υποτιμούν την ποσότητα ύπνου που χρειάζονται, απ την άλλη τείνουν να υπερεκτιμούν το επίπεδο ετοιμότητάς τους.

Η ετοιμότητα ειναι η άριστη κατάσταση δραστηριότητας του εγκεφάλου, κατά την οποία μπορούμε να διακρίνουμε τα σημεία που απαιτούν προσοχή στο περιβάλλον μας και ν αντιδράσουμε έγκαιρα. Ενώ οι άλλοι παράγοντες της ανθρώπινης ικανότητας εκτέλεσης εργασίας, όπως η μόρφωση, η εκπαίδευση και η εμπειρία χρειάζονται για την αλλαγή τους μέρες και μήνες, η ετοιμότητα αντίθετα μπορεί ν αλλάξει από στιγμή σε στιγμή.

Τα μέτρα αντιμετώπισης της κόπωσης μπορούν να χωριστούν σε δυο κατηγορίες: Σε μέτρα κατά τη διάρκεια της εργασίας (λειτουργικά αντίμετρα) και σε μέτρα πριν την εργασία και στις περιόδους ανάπαυσης (προληπτικές στρατηγικές). Τα μέτρα έχουν την αξία υποδείξεων, ενώ η χρησιμότητά τους μπορεί να μεγιστοποιηθεί με την προσπάθεια εφαρμογής διαφορετικών συνδυασμών μέτρων που θα βρεθεί ότι ταιριάζουν στην κάθε περίπτωση.

Παραδείγματα Λειτουργικών αντίμετρων: Βελτιώσεις του εργασιακού περιβάλλοντος (φωτισμός, αερισμός, θόρυβος, θερμοκρασία). Βελτιώσεις στο σχεδιασμό του φόρτου εργασίας ώστε ν αποφεύγεται η πλήξη ή η εξαιρετική πίεση και να εμπεριέχεται και κάποια φυσική δραστηριότητα. Ο χρόνος διάρκειας της βάρδιας πρέπει να προσδιορίζεται απ τον πνευματικό και φυσικό φόρτο της εργασίας. Επίσης πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η φύση των κινδύνων κατά την εργασία. Η αλλαγή των βαρδιών πρέπει να έχει μια θετική φορά περιστροφής (πχ πρωϊ- απόγευμα-νύχτα), καθώς αυτή ειναι η τάση του σιρκαδιανού ρυθμού. Οχι περισσότερες από 2 (το πολύ 3) συνεχόμενες νυχτερινές βάρδιες.

Παραδείγματα Προληπτικών στρατηγικών: Προετοιμασία για την νυχτερινή βάρδια: δυο μέρες πριν την νυχτερινή βάρδια παραμονή χωρίς ύπνο μέχρι αργά, προκειμένου η μετακίνηση του σιρκαδιανού ρυθμού να γίνει προοδευτικά. Καλές συνήθειες και υγιεινή του ύπνου: Δημιουργία απόλυτου σκοταδιού. Αποφυγή βαρειών γευμάτων. Αποφυγή καφεϊνης και αλκοόλ 3 έως 4 ώρες πριν τον ύπνο. Δημιουργία άνεσης. Ανάπτυξη μιας ρουτίνας ετοιμασίας για ύπνο. Αποσύνδεση του τηλεφώνου, χρήση "έξυπνης" συσκευής που δέχεται μόνο τις επείγουσες κλήσεις, εγκατάσταση μιας συσκευής "λευκού θορύβου" (πχ ανεμιστήρας) που θα καλύπτει τους χαμηλούς εξωτερικούς θορύβους. Ενημέρωση της οικογένειας, των φίλων κλπ για το πρόγραμμα εργασίας και ύπνου και υπόδειξη να μην διαταράσσουν τον ύπνο παρά μόνο σε εξαιρετική ανάγκη. Αποφυγή έντονης άσκησης, τουλάχιστον 3 ώρες πριν τον ύπνο.