Σκάκι & Σκακιστές

Από το Βασίλη Σάλτη


Έχετε παρατηρήσει τη γοητεία που ασκεί το σκάκι στους περισσότερους από μας -ακόμα και σε κείνους που δε γνωρίζουν το παιχνίδι; Πόσες φορές μια όμορφη στημένη σκακιέρα έχει χρησιμοποιηθεί στον κινηματογράφο για να δώσει στην ταινία την ατμόσφαιρα βαθιάς και πολύπλοκης σκέψης; Πόσα πλάνα περήφανων ίππων ή απειλητικών βασιλισσών στολίζουν συχνά ακόμα και έργα καλλιτεχνών;

Πράγματι το σκάκι έχει γοητευτική εμφάνιση. Ίσως γιατί οι πεσσοί του είναι πολλοί και έχουν το χαρακτήρα τους (δεν είναι απλά τα "πούλια", αλλά Ο Βασιλιάς ή ο αξιωματικός). Αλλά ακόμα πιο γοητευτική είναι η πλοκή του παιχνιδιού, η ομορφιά των συνδυασμών, και η δύναμη της στρατηγικής σκέψης που κρύβεται πίσω από τα σκαλιστά κομμάτια. Το σκάκι υπήρξε καλή συντροφιά για πολλούς ανθρώπους, από φυλακισμένους μέχρι αριστοκράτες. Το παραδοσιακό σκάκι το οποίο πιστεύεται ότι ασκεί τις πνευματικές αρετές, προσέφερε σε πολλούς την ηρεμία, που απαιτεί το σωστό παίξιμό του. Όπως όμως σε όλα τα αθλήματα έτσι και στο σκάκι ο πρωταθλητισμός ήρθε να φέρει στους κορυφαίους αθλητές σκληρή προπόνηση και, επομένως, υψηλές επιδόσεις. Το σκάκι σε αυτό το επίπεδο ξεφεύγει από το ρόλο της ψυχαγωγίας και γίνεται ένα αγώνισμα πνευματικών άθλων, το οποίο όμως προσφέρει σε όσους παρακολουθούν και γνωρίζουν ένα πραγματικά πλούσιο θέαμα. Διότι η παρακολούθηση παρτίδων των κορυφαίων σκακιστών προκαλεί την αγωνία που θα προκαλούσε η παρακολούθηση οποιασδήποτε μονομαχίας, ενώ συγχρόνως δίνει την απόλαυση που δίνει η μελέτη ενός έργου τέχνης. Οι εξελίξεις όμως της τεχνολογίας δεν άφησαν ανεπηρέαστους τους σκακιστές -ειδικά τους κορυφαίους. Η μεγάλη αύξηση της ισχύς των υπολογιστών και η ανάπτυξη πολύ καλού σκακιστικού λογισμικού, έδωσε στους σκακιστές ένα νέο βοήθημα.

Τα τελευταία χρόνια το σκάκι έχει συνδεθεί άμεσα με την χρήση των υπολογιστών. Οι σκακιστές χρησιμοποιούνε τα ηλεκτρονικά τους μηχανήματα σε συνδυασμό με ισχυρό λογισμικό σαν βοηθήματα για να βελτιώσουν τους εαυτός στους στο πολύπλοκο και πανέμορφο αυτό παιχνίδι.

Παρατηρώντας αυτό το γεγονός μπορώ να διακρίνω δύο περιόδους: Την "προ deep blue" και την "μετά deep blue" εποχή. Με άλλα λόγια την εποχή όπου ο υπολογιστής θεωρούταν απλά ένα σκακιστικό βοήθημα και την εποχή όπου ο υπολογιστής θεωρείται ένας πανίσχυρος αντίπαλος. Ένας αντίπαλος μάλιστα που για πολλούς είναι εριστικός, ή αποτελεί απειλεί, ένδειξη ότι ο άνθρωπος χάνει την πρωτιά του στο πνεύμα, από τα ίδια τα δημιουργήματά του.

Η ήττα του Κασπάροβ από τον υπερυπολογιστή προκάλεσε την γενική απογοήτευση. Αυτό είναι κατανοητό ως ένα βαθμό, λογικό να υποστηρίζουμε το "είδος μας". Αλλά από την άλλη, με τέτοια γεγονότα πρέπει να αισθανόμαστε τον ίδιο θαυμασμό και ικανοποίηση που αισθανόμαστε όταν ακούμε για τη δημιουργία ενός νέου υπερτηλεσκοπίου ή κάποιας εντυπωσιακής διαστημικής αποστολής. Όπως και να το κάνουμε μια μηχανή που παίζει τόσο καλό σκάκι είναι επίτευγμα.

Αν και υποψιάζομαι ότι οι "ανθρώπινες" συμβουλές του επιτελείου που χειριζότανε το πρόγραμμα έπαιξαν πολύ σπουδαίο ρόλο. Φοβάμαι ότι ο υπολογιστής εντελώς μόνος του -χωρίς ανάλογη προετοιμασία για συγκεκριμένο αντίπαλο- δε θα έχει τόσο καλή απόδοση στα ματς. Πιστεύω ότι σ΄ αυτή την περίπτωση το μηχάνημα θα απέδιδε καλύτερα σε τουρνουά με πολλούς σκακιστές.

Κατά πάσα πιθανότητα το απόλυτο πρόβλημα των προγραμματιστών είναι να κάνουν τον υπολογιστή να μαθαίνει. Υπάρχουν μερικά πολύ καλά σκακιστικά προγράμματα του εμπορίου τα οποία υποτίθεται ότι μαθαίνουν από τις παρτίδες τους. Η μάθηση αυτή όμως είναι εντελώς διαφορετική από την ανθρώπινη. Στην ουσία αυτό που κάνει ο υπολογιστής για να "μάθει" είναι να αναλύει τις παρτίδες τις οποίες χάνει. Στη συνέχεια βλέπει σε ποιο σημείο το "σκορ" άρχισε να διαμορφώνεται εναντίον του και σώζει τη θέση και την κίνηση, ώστε να διαλέξει κάποια άλλη την επόμενη φορά. Μια παρόμοια θέση όμως ή ένας παρόμοιος "τρόπος σκέψης" δεν μπορεί να συμπεριληφθεί από το μηχάνημα το οποίο δεν είναι ικανό να ξεχωρίσει τις ομοιότητες. Το απίστευτο πλήθος των συνδυασμών που υπάρχουν στο σκάκι κάνει αυτού του είδους μάθησης φτωχή και ανεπαρκή.

Ο άνθρωπος όμως είναι ικανός να κατηγοριοποιεί τις περιπτώσεις που συναντάει. Να εμπνέεται από την εμπειρία του χωρίς να έχει ξαναπαίξει την ίδια ακριβώς παρτίδα ποτέ πριν. Και αν μπορέσουν ποτέ να πετύχουν οι προγραμματιστές μια τόσο θαυμαστή διαδικασία για ένα μηχάνημα, τότε το όφελος δεν πρόκειται να το καρπωθεί μόνο το σκάκι αλλά ολόκληρη η πρόοδος της ανθρωπότητας. Γιατί ένα πρόγραμμα που μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο για το σκάκι, μπορεί να χρησιμοποιηθεί οπουδήποτε.

Πάντως ο Γκάρυ Κασπάροβ, τώρα προτείνει ένα νέο είδος παιχνιδιού όπου οι υπολογιστές δε θα χρησιμοποιούνται σαν αντίπαλοι αλλά σαν βοηθήματα για τους δύο σκακιστές. Ένα τέτοιο ματς μάλιστα θα πραγματοποιηθεί τον Ιούνιο, με αντιπάλους τον Κασπάροβ και τον Τοπάλοφ. Οι δύο σκακιστές θα έχουν στη διάθεσή τους πανομοιότυπους υπολογιστές και προγράμματα. Ο καθένας όμως θα έχει τη δικιά του βάση παρτίδων στην οποία θα "αναφέρεται" το πρόγραμμα. Έτσι αυτό που κυρίως θα κρίνει το αποτέλεσμα θα είναι η προετοιμασία των αντιπάλων και η στρατηγική αντίληψή τους. Τα τακτικά χτυπήματα και οι παγίδες θα είναι εύκολο να αποφευχθούν μια και ο υπολογιστής μετράει πολλές κινήσεις το δευτερόλεπτο.

Οι οπαδοί του παλιού ρομαντικού σκακιού λένε πως ο υπολογιστής δε θα έπρεπε να χρησιμοποιείται για το σκάκι. Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές όμως σήμερα χρησιμοποιούνται παντού. Όπως για να γραφεί αυτό το κείμενο και να το διαβάσετε εσείς.

Άκουσα πολλά σχόλια για το επερχόμενο αυτό ματς. Και προς μεγάλη μου έκπληξη τα περισσότερα ήταν άκρως αρνητικά. Αν πρόκειται αυτός ο τρόπος παιχνιδιού να αντικαταστήσει το παραδοσιακό σκάκι, τότε και εγώ είμαι αντίθετος. Αν όμως απλά θα αποτελέσει ακόμα μία παραλλαγή του τότε πιστεύω ότι μας ανοίγει νέους ορίζοντες στη δημιουργική χρήση των υπολογιστών. Γιατί -όλοι οι σκακιστές θα συμφωνήσουν σ' αυτό- το σκάκι είναι ένα πολύ δημιουργικό παιχνίδι. Μαθαίνοντας να χρησιμοποιούμε τον υπολογιστή αποτελεσματικά σε ένα "παιχνίδι έμπνευσης" όπως το σκάκι, μαθαίνουμε στην ουσία να χρησιμοποιούμε τον υπολογιστή σε κάθε δημιουργική εργασία.

Τώρα όσο αφορά την "διαμαρτυρία" για τη συμμετοχή του υπολογιστή στο παιχνίδι είναι κατανοητή μόνο ως ένα σημείο. Μήπως με την ίδια συλλογιστική πρέπει -στους αγώνες αυτοκινήτων- να αφαιρεθούν τα συστήματα ABS (αντιπλοκαρίσματος φρένων) και ελέγχου πρόσφυσης ή οποιοσδήποτε άλλος τεχνολογικός νεωτερισμός, μόνο και μόνο για να δοκιμαστούν οι ικανότητες των οδηγών;

Το παραδοσιακό σκάκι βέβαια δεν μπορεί και δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να αντικατασταθεί. Αλλά όπως αυτό καθ' αυτό αποτελεί ένα όμορφο παιχνίδι και μία καταπληκτική άσκηση των πνευματικών χαρισμάτων, έτσι και η νέα αυτή δοκιμή μπορεί να είναι η καλύτερη άσκηση προσαρμογής στις νέες συνθήκες που επιβάλει η τεχνολογική εξέλιξη.

Στο μόνο σημείο για το ματς για το οποίο διατηρώ κάποιες επιφυλάξεις είναι η χρήση προσωπικών βάσεων παρτίδων. Αλλά ακόμα και στο παραδοσιακό σκάκι η προετοιμασία των αντιπάλων παίζει πολύ σπουδαίο ρόλο σε αγώνες τόσο υψηλού επιπέδου. Πάντως οι παρτίδες οι οποίες πρόκειται να παιχτούν αναμένεται να αγγίζουν την τελειότητα. Ίσως αν αυτό συμβεί να είναι μια μεγάλη συμφιλίωση του ανθρώπου με τα ίδια του τα δημιουργήματα. Αυτό το καλοκαίρι θα δούμε!